Armia Polska we Francji zwana Armią Błękitną (od koloru mundurów) powstała w czasie I wojny światowej z inicjatywy Romana Dmowskieg i Komitetu Narodowego Polskiego przy pomocy państw Ententy. Dekretem prezydenta Francji Raymonda Pioncare o4 czerwca 1917 powołano uzbrojoną przez Francję armię, do której zaciągali się rodacy gotowi do walki o niepodległość wyzwalającej się spod rozbiorów Polski Byli to głównie jeńcy z armii austro-węgierskiej i Cesarstwa Niemieckiego oraz polscy żołnierze z armii francuskiej (w sumie ok. 35.000), a ponadto emigranci ze Stanów Zjednoczonych (ok. 22.000), Kanady (221 osób) i Brazylii (ponad 300).
O ile cały koszt szkolenia, wyposażenia i transportu armii wziął na siebie rząd Francji to misji agitacyjnej w Ameryce podjęło się Polskie Towarzystwo Gimnastyczne SOKÓŁ, zasłużone w podtrzymywaniu i rozwijaniu świadomości narodowej i w podnoszeniu sprawności fizycznej polskiej młodzieży. Generał Józef Haller (od 4 października 1918 dowódca Błękitnej Armii) podczas pracy społecznej przed wojną wykazał się jako wielki entuzjasta tego ruchu – organizował liczne drużyny “Sokoła”, aby je później militaryzować.
Generał Józef Haller
Dzięki dyplomacji Ignacego Jana Paderewskiego, prezydent Woodrow Wilson podpisał 5 października 1917 dekret zezwalający Polakom z USA formować swoją armię. Ponieważ jednak ówczesne układy międzynarodowe nie pozwalały na ich szkolenie na ziemi amerykańskiej (Stany nadal pozostawały w stanie wojny) z pomocą przyszło Dominion Kanady, oddając do dyspozycji tereny pod przygranicznym, malowniczym miasteczkiem Niagara-on-the-Lake. Obóz otrzymał imię Tadeusza Kościuszki, wybitnego uczestnika wojen o niepodległość zarówno Polski, jak i USA.
Odznaczenie Miecze Hallera
Dyplom nadania Mieczy Hallera Montrealczykowi polskiego pochodzenia Tadeuszowi Romerowi
Tadeusz Ludwik Romer herbu Laski (ur. 6-12-1894 w Antonoszu koło Kowna, zm. 23-03-1978 w Montrealu) – polski dyplomata i polityk, w czasie II wojny światowej organizator pomocy dla polskich uchodźców żydowskiego pochodzenia w Japonii i w Szanghaju. Minister spraw zagranicznych na Uchodźstwie (1943-1944) Prezes Polskiego Instytutu Naukowego w Montrealu ( 1963-1978) Wszystkie odznaczenia Tadeusza Romera zostały przekazane Dyrektorowi Generalnemu MSZ Dariuszowi Wiśniewskiemu w maju 2016 przez córkę T. Romera, Teresę.
Większość ochotników dotarła przez przygraniczne amerykańskie miasto Buffalo w Stanie Nowy Jork, gdzie od 9 czerwca 1917 działał Polish-American Citizens Committee, koordynujący wysiłki innych polonijnych organizacji i zapewniający podróżującym do obozu wikt, transport i zakwaterowanie. Kierowali nim ks. Cezary Krzyżan oraz dr Francis E. Fronczak, który też pełnił obowiązki komisarza służby zdrowia miasta Buffalo, a zarazem był członkiem paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego. Zaciągali się nawet potomkowie przybyłych do Ameryki Polaków. Niektórym nigdy wcześniej nie dane było poznać kraju ojców. W sumie zgłosiło się ponad 22 000 chętnych a po przeszkoleniu wyekspediowano do Francji 20 720 żołnierzy.
Rekrutów wraz z ekwipunkiem kwaterowano po ośmiu w namiotach (a zimą w zbudowanych naprędce barakach na 300 osób) ale również w stodołach, hotelach, w nieczynnych fabrykach i w domach prywatnych. Przybywali codziennie dziesiątkami i setkami. Mieszkańcy prowincjonalnego Niagara-on-the-Lake nigdy wcześniej nie przeżyli podobnego najazdu gości i wielu wynajmowało kwatery bezpłatnie. Nawet część ratusza i innych budynków publicznych oddano na potrzeby Polaków, a lokalna poczta wywiesiła informacje i oznaczenia w języku polskim.
Rekruci otrzymywali żołd według stawek francuskich: szeregowcy 5 centów dziennie, sierżanci 20 centów, a oficerowie 1,22 dolara. Ponadto każdy żołnierz otrzymywał roczną premię w wysokości 150 dol.
Obozem dowodził podpułkownik Arthur D’Orr LePan (1885-1976), w cywilu inżynier. Był synem emigrantów irlandzkich pochodzenia francuskiego, bardzo zasłużonych dla Kanady. Płk LePan kierował również bazą wojskową Camp Borden w płd. Ontario, gdzie (jak również na Uniwersytecie Torontońskim) przechodzili szkolenie przyszli oficerowie Błękitnej Armii. Pierwszy kontakt z kandydatami na oficerów LePan miał już 3 stycznia 1917 (przed podpisaniem stosownych porozumień międzyrządowych), kiedy ze Stanów Zjednoczonych do jego szkoły dotarło pierwszych 23 rekrutów. W sumie oficerskie szlify zdobyło 295 kandydatów. Wraz z 28 oficerami kanadyjskimi stanowili kadrę szkoleniową w Obozie Kościuszko.
Obciążony nowymi obowiązkami, komendant LePan przeniósł się wraz z rodziną do Niagara-on-the-Lake, gdzie wyjątkowo zżył się ze swoimi podwładnymi. Jeden z Polaków był guwernerem jego trojga dzieci, a cała rodzina doznała zaszczytu prywatnego spotkania z wielkim mężem stanu i artystą Ignacym Paderewskim który odwiedził obóz 21 listopada 1917. Po demobilizacji w 1919 LePan był długoletnim kuratorem budynków Uniwersytetu Torontońskiego. Uznany przez północnoamerykańską Polonię za wybitną osobistość, otrzymał liczne odznaczenia, m.in. Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski i Miecze Hallerowskie, a od rządu Francji Legię Honorową.
Obóz Kościuszko zamknięto 11 marca 1919 (po 18 miesiącach istnienia), a nowoczesne, wyszkolone oddziały przetransportowano do Francji, skąd świetnie wyposażona armia w sile 80 tysięcy żołnierzy przewieziona została koleją przez Niemcy do Polski, zasilając młode Wojsko Polskie. Ze względu na jednolity charakter Błękitnej Armii, zdecydowano się nie dzielić jej na mniejsze związki. Hallerczycy wzięli udział m.in. w wojnie polsko-ukraińskiej a na froncie polsko-rosyjskim zmagali się z konnicą gen. Siemiona Budionnego.
Polski Dzień w Niagara-on-the-Lake
Rokrocznie od ponad 90 lat amerykańska i kanadyjska Polonia urządza gremialne pielgrzymki i uroczystości upamiętniające obóz “amerykańskich” Hallerczyków i ich heroizm. Odbywa się to w czerwcu każdego roku podczas ustanowionego przez władze miasta Dnia Polskiego. Punktem kulminacyjnym uroczystości jest parada do centrum miasta. Na odrestaurowany w 2000 roku cmentarz tradycyjnie przybywa Polonia z obu krajów, a także polskie władze konsularne i lokalni politycy.
Cmentarz-pomnik
Wraz z nadejściem zimy w okolicach Niagary wybuchła epidemia grypy hiszpanki, zabierając w 1918 życie 41 rekrutów, z których 26 za zgodą władz zostało pochowanych na parceli, jaką specjalnie wydzielił proboszcz lokalnej Parafii św. Wincentego. Tak powstał najprawdopodobniej jedyny polski cmentarz wojskowy na terenie Ameryki Północnej, nazywany popularnie “Cmentarzem Hallerczyków”. Opiekę nad nim utrzymywali członkowie Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP) z Buffalo, a następnie Kongres Polonii Kanadyjskiej, który zarazem odpowiada za organizację uroczystości rocznicowych. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 Polska otrzymała od Kanady deklarację scedowania cmentarza jako części ziem polskich.
Zdjęcia do artykułu zostane wykonane podczas wizyty pary prezydenckiej RP Andrzeja Dudy i Agaty Kornhauser-Dudy w maju 2015.
Opracował: Zbigniew Wasilewski
Fot: Zbigniew Wasilewski
Materiały : Archiwa Kongresu Polonii Kanadyjskiej,wikipedia, materiały prasowe
